विगत दश वर्ष भित्र देशमा शिक्षा,स्वास्थ्य, कृषि,सडक सञ्जाल र युवा स्वरोजगारमा भएको विकास

रहमुल लहान १४ कार्तिक । यहाँ पछिल्ला करिब दस वर्ष (लगभग आ.ब.२०७२/७३ पछि) भित्र नेपालमा शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, सडक सञ्जाल र युवा स्वरोजगार क्षेत्रमा भएका मुख्य विकासहरु निम्न बमौजिम भएको देख्न सकिन्छ। विद्यार्थी पहुँच र साक्षरता दरमा सुधार भएको देखिन्छ । उदाहरणका लागि, Fifteenth Plan (FY2020‑24) अनुसार उमेर १५ औं वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिहरुको साक्षरता दरलाई ९५ % सम्म पुर्‍याउने लक्ष्य राखिएको छ। तर, माध्यमिक तह (कक्षा ९-१२) मा नेट नामांकन दर अझै धिमा रुपमा बढिरहेको छ।उक्त योजना मामाध्यमिक तह नेट नामांकनलाई ६५ % सम्म पुर्‍याउने लक्ष्य रहेको देखिन्छ। 

युवा समूह (उमेर २५-३९) मा पनि साक्षरता दर उच्च देखिन्छ: उदाहरणका लागि एक सूचना अनुसार उक्त समूहमा पुरुष ९२ % र महिला ८३.३ % साक्षरित छन्। चुनौती: विद्यालय छाड्ने, शिक्षामा गुणस्तरका समस्या, व्यावसायिक/प्राविधिक शिक्षामा पर्याप्त पहुँच नभएको। समग्रतामा, शिक्षा क्षेत्रमा पहुँच बढेको देखिन्छ – तर गुणस्तर, सबै तह तथा व्यावसायिक/प्राविधिक शिक्षाको विषयमा अझै सुधार आवश्यक रहेको छ।

स्वास्थ्य जीवन प्रत्याशा (life expectancy) र बाल तथा मातृ मृत्युदरहरूमा सुधार भएका छन् । उदाहरणका लागि, अण्डर-५ वर्षको मृत्यु दर (per 1,000 live births) लाई ३९ बाट २४ पुर्‍याउने लक्ष्य ठूला योजनामा रहेको छ। किशोरावस्थामा गर्भधारण (under-19 reproduction) को प्रतिशत १३ % बाट ६ % मा झारने लक्ष्य राखिएको छ। स्वास्थ्य शिक्षा तथा जीवन-कौशल कार्यक्रमहरू मार्फत युवा-किशोरहरुलाई विशेष प्रशिक्षण दिइएको छ (उदाहरणका लागि UNFPA Nepal रिपोर्टअन्तर्गत)। यद्यपि, रोजगार अवसर र स्वास्थ्य सेवा पहुँच-वित्तीय स्रोतहरू अझ चुनौती बनेका छन् (विशेष गरी ग्रामीण र पहाडी क्षेत्रमा) ।समग्रमा, स्वास्थ्य सेवा र जनस्वास्थ्य सूचकांकहरूमा सुधार चलेको छ तर सेवा-प्रावधान, संसाधन र पहुँचका हिसाबले अझ अधिक काम बाँकी देखिन्छ।

कृषि कृषि क्षेत्र नेपालको अर्थतन्त्रमा अझै महत्वपूर्ण छ (जनसंख्याको ठूलो भाग यससँग सम्बन्धित) । उदाहरणका लागि तथ्यांक अनुसार कृषि तथा सम्बन्धित क्षेत्रहरुमा विशेष चुनौतीहरु रहेका छन् । उत्पादनशक्ति (productivity) तथा आधुनिक कृषि प्रविधिको प्रयोगलाई बढावा दिने नीतिहरू अघि बढिरहेका छन् तर गति अपेक्षित भन्दा कम देखिएको छ । समस्या भनेको उत्तम बजार पहुँच, बीउ/उर्वरक आपूर्ति, श्रमात्मक क्षमताको कमी, युवाहरूलाई कृषिमा आकर्षित गर्न नसक्नु जस्ता छन्। कृषि क्षेत्रमा सुधारका संकेत देखिएका छन तर पुरानै संरचनागत कठिनाईहरु (उपज वृद्धि, युवा सहभागिता, बजार सञ्जाल आदि) अझै समाधानमा छन्।

सडक सञ्जाल सडक नेटवर्क विस्तारमा उल्लेखनीय प्रगति भएको छ । उदाहरणका लागि, मध्य मार्च २०२५ सम्म देशभरि कुल ३६,१३२ किलोमिटर सडक नेटवर्क पुगेको सूचना छ, जसमा ब्ल्याकटप (पक्की) सडक १९,१६३ किलोमिटर रहेको छ। एउटा नयाँ तथ्याङ्क अनुसार अघिल्लो आर्थिक वर्षको आठ महिनामा मात्र ३५५ किलोमिटर नयाँ ब्ल्याकटप सडक निर्माण गरिएको छ। यसले ग्रामीण, पहाडी र समग्र यातायात सञ्जालको पहुँच बढाउन मद्दत पुर्‍याएको अनुमान छ। यद्यपि, सडक निर्माण तथा मर्मत-सम्भारमा भूगोल/प्रकृति सम्बन्धी चुनौती, समयावधि तथा बजेट समस्या अझै छन्। उपसंहार, सडक सञ्जालमा तीव्र विस्तार देखिएको छ र यसको प्रभाव विकास-सञ्चार तथा पहुँचमा पर्न थालेको छ।

युवा स्वरोजगार / रोजगार युवा आबादी नेपालको ठूलो हिस्सा हो – एक सूचना अनुसार उमेर १५-३९ वर्षका करिब ६९.४ % “आर्थिक रुपमा सक्रिय” छन्। तर बेरोजगारी विशेष गरी युवाहरूमा उच्च छ – उदाहरणका लागि, World Bank अनुसार उमेर समूह १५-२४ वर्षमा बेरोजगारी दर लगभग २२.७ % रहेको छ। युवा स्व-रोजगारको कुरा गर्दा, सरकारले संयोजनमा व्यावसायिक/उद्यमशीलता प्रवर्द्धन गर्ने प्रयास गरिरहेको छ। त्यससँगै, युवाहरू विदेश रोजगारी तिर पलायन भइरहेका छन्, जसले देशभित्र रोजगारी सृजना गर्नुपर्ने दबाब बढाएको छ। समग्रमा, युवा स्वरोजगार/रोजगार सृजना अपेक्षाकृत ढिलो हुँदै गएको छ र अवसरहरूको अनुपातले माग पूरा गर्न सकेको छैन। युवा क्षेत्रमा पहुँच र नीति बनाउने प्रयासहरू छन तर आधारभूत रोजगारी सृजना, स्वरोजगार अवसर अभिवृद्धि र युवा-प्रतिस्पर्धात्मक क्षमताको विकासमा अझ ठोस काम आवश्यक देखिन्छ।

समग्र रूपमा भन्नु पर्दा लगभग एक दशकमा देशका पाँच मुख्य क्षेत्र (शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, सडक सञ्जाल, युवाहरूको रोजगारी) मा विकासका स्पष्ट संकेत देखिएका छन। जस्तै शिक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रमा पहुँच विस्तार, सडक सञ्जालमा तीव्र विस्तार। तर प्रत्येक क्षेत्रमा अझै चुनौतिहरू बाँकी छन् : कृषिमा उत्पादनशक्ति वृद्धि र युवाहरूको सहभागीता, रोजगार/स्वरोजगारमा अवसर सृजना, शिक्षा-गुणस्तरमा समावेशी पहुँच, स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर तथा पहुँच, तथा सडक र यातायात कारोबारमा गुणस्तर तथा निरन्तर मर्मत।