मधेसमा लागूऔषध (drugs) को दुव्र्यसन तर्फ युवाहरूको अवस्था चिन्ताजनक बन्दै

रहमुल लहान २ भदौ । मधेसमा लागूऔंषध (drugs) को दुर्व्यसन तर्फ युवाहरुको अवस्था चिन्ताजनक बन्दै गएको छ। पछिल्ला वर्षहरूमा मधेसका विभिन्न जिल्लामा लागूऔषधको प्रयोग गर्ने युवाको संख्या बढिरहेको देखिएको छ। यो समस्या सतहमा खासै देखिए पनि वास्तवमा मौलाउँदै गएको सामाजिक संकट बनेको छ। मधेसका युवाहरूको अवस्थाको केही प्रमुख पक्षहरू 

लागूऔषध प्रयोगको अवस्था:किशोर र युवावर्ग (१५–३० वर्ष) मा लागूऔषधको प्रयोग बढ्दो छ। मुख्यत: ब्राउन सुगर, कोरेक्स, नाइट्रोभेट, ट्याब्लेट (N-10, स्पास्मो), सुई (injection), गांजा, चरेस आदि प्रयोग गरिन्छ।भारतसँग खुला सिमाना भएकाले सस्तो र सहजै लागूऔषध भित्रिने अवस्था छ। बेरोजगारी: कामको अभावले युवाहरू तनाव र दिशाहीनता भोगिरहेका छन्।सामाजिक दबाव र संगत: साथीको प्रभावमा परेर धेरैले सुरुवात गर्छन्।परिवारको निगरानीको अभाव: विशेषगरी अभिभावक वैदेशिक रोजगारमा गएकाले युवाहरू 'self-supervised' छन्।सांस्कृतिक र सामाजिक खुम्चिएको अवस्था: खुला संवादको अभाव, मानसिक स्वास्थ्यबारे अज्ञानता प्रवृत्तिका कारणहरु हुन जुन विभिन्न तथ्याङ्कले देखाएको छ।

स्वास्थ्यमा गम्भीर असर: मानसिक असन्तुलन, शरीरमा क्षति, मृत्यु समेत हुन सक्छ।अपराधमा संलग्नता: चोरी, लुटपाट, यौन दुर्व्यवहार, हिंसा आदि बढ्दो छ।शैक्षिक गिरावट: पढाइबाट विमुखता, ड्रपआउट दर बढ्दो।पारिवारिक विघटन: घरभित्र तनाव, झगडा र आपसी सम्बन्धमा बिखण्डन यसका प्रभावहरू समुदाय स्तरमा व्यापक देख्न थालिएको अवस्था छ।

सरकारद्वारा नशा नियन्त्रण कार्यक्रमहरू सञ्चालन भए पनि मधेसका ग्रामीण र अर्धशहरी क्षेत्रमा खासै प्रभावकारी छैन।केही जिल्लामा (जस्तै जनकपुर, वीरगञ्ज) एनजीओ र स्वास्थ्य संस्था मार्फत rehabilitation center छन्, तर संख्या र पहुँच दुवै सीमित छ।लागूऔषध बेचबिखन नियन्त्रण गर्ने सुरक्षाकर्मीको सक्रियता भए पनि सिण्डिकेट र भ्रष्टाचार जस्ता समस्याले प्रभाव घटाएको छ।

लागूऔंषध नियन्त्रण सम्बन्धि अभियान सञ्चालन गर्न हामी टिम सहित सिरहाको विभिन्न पालिकामा सरोकारवाला र स्थानिय संग छलफल संवाद गर्दा समाधानका उपायहरू पत्ता लागेको छ जस्तै,सामुदायिक स्तरमा जनचेतना फैलाउनु,शिक्षालयमा नशा–विरोधी शिक्षा अनिवार्य गर्नु,मनोरञ्जनात्मक र सीपमूलक कार्यक्रमहरू बाट युवाहरूलाई व्यस्त बनाउने, Rehabilitation केन्द्रहरूको विस्तार र पहुँच सजिलो बनाउने र अभिभावक र समाजको भूमिकालाई सशक्त बनाउने हुन। 

समाग्ररुपमा भन्नु पर्दा मधेसका युवाहरू लागूऔषधको दुव्र्यसनबाट प्रभावित हुँदै जानु समाज र राष्ट्र दुवैका लागि खतरा हो। यसको रोकथामका लागि सामाजिक जागरूकता, शैक्षिक सुधार, मानसिक स्वास्थ्य सशक्तिकरण, रोजगार सिर्जना लगायतका बहुआयामिक पहलहरू आवश्यक छन्। सिरहा जिल्लामा लागूऔषधसम्बन्धी अवस्था र तथ्यांकहरू हेर्दा धेरै युवाहरु शिक्षा बाट टाढा गइसकेको मात्रै हैन दुर्व्यसनीमा फसी सकेका छन्। समुदाय स्तरमा विभिन्न विकृतिहरू फैलाई रहेका छन। उदण्डतामा बढावा, चोरी डकैती र मारपीट लुटपिटका घटनाहरू सार्वजनिक भइरहेका छन। बिस्तारै समाज अशान्त हुन खोज्दैछन्।

मधेश प्रदेशमा लागूऔषध संलग्न गिरफ्तार संख्या आर्थिक वर्ष २०७९/८० (2022–23) मा मधेश प्रदेशभर १,३०४ जना लागूऔषधसहित पक्राउ परेका थिए, र २०८०/८१ (2023–24) मा यो संख्या १,१०८ पुगेको थियो ।हालसम्म (वर्ष २०७९/८० को असार २९ सम्म), २११ जना पक्राउ परेका छन् जसका धेरैजसो उमेर ३० मुनिका युवा रहेको बताइएको छ ।मधेशका आठ जिल्लाबाट २,२२५ kg गाँजा, १०१ kg ह्याशिस, १,३७४ mg हेरोइन, १५ g ब्राउन सुगर लगायत विभिन्न पदार्थहरु बरामद भएका छन् ।

सिरहा जिल्लाको अनुपात मधेश प्रदेशको जुलाई १७, २०२२ – फेब्रुअरी ७, २०२३ अवधिमा ६२५ जना पक्राउ परेका, जसमा सिरहा जिल्ला सबैभन्दा बढी दोस्रो स्थानमा (१३३ जना) परेको थियो (पहिलोमा पर्सा — १९२) । सीमा नजिकको लागूऔषध तस्करी ठाडी बजार (सिरहा-भारत सीमा नजिक) लागूऔषध तस्करीका लागि हबलिएको देखिएको छ। केही व्यक्तिहरूले कोरेक्स, फेनेग्यान, फेनेसडेल, डाएजेपाम जस्ता ड्रग्स तस्करी गर्दै पक्राउ परेका छन् । यसले सूचक गर्छ कि सीमापार व्यापार र खुला सीमा भएर युवा वर्गमा पहुँच तीब्र रहेको छ। विशेष घटना—२०८२ साल जेठ (May 2025)

सिरहा जिल्लाबाट लागूऔषधको ठूलो संख्यामा बरामद गरिएको छ: लहान नगरपालिका–२२ (लबटोली) का दुई दाजुभाइबाट २०१ g ब्राउन सुगर र करिब रु ५५ लाख नगद बरामद गरिएको थियो ।अरू दुई १९ र २० वर्षीय युवाहरूलाई औरही गाउँपालिका–३ मा ७१० mg ब्राउन सुगरसहित पक्राउ गरिएको थियो । बारीयारपट्टी गाउँपालिका (सिरहा) निवासी ७५ वर्षीय विकासकर्मी बिल्लु यादवले बताएका छन् कि "युवाहरू र किशोर-किशोरीहरू लागूऔषधमा फँस्ने संख्या बढ्दै गएको छ, यसका कारणहरूमा सामाजिक मित्रता, पारिवारिक तनाव, डिप्रेसन, अभिभावकको उपेक्षा मुख्य छन्" ।उनी अगाडी थप्दै भनेका छन्, "धेरै अभिभावक सामाजिक अपमानको डरले मौन बस्छन्, र जब नशा भएको छोरी वा छोराको व्यवहार असहनिय हुन्छ, तब मात्र प्रहरीलाई थुन्न लगाउँछन् अथवा पुनर्स्थापना केन्द्र पठाउने योजना गर्छन्" ।

धेरै दिनको मेहेनत पछि हाम्रो टिमले निकालेको निष्कर्ष अनुसार र स्थलगत रिपोर्टिङ मा देखिएको अवस्था अनुसार सिरहा जिल्लामा लागूऔषध विषयक अवस्था निकै चिन्ताजनक छ। प्रदेशभरी सडकमा युवा र किशोरहरू लागूऔषधको प्रयोग तथा तस्करीमा संलग्न भइरहेका छन्। सीमा क्षेत्रका खुला सिलसिलाहरूमार्फत सस्तो र सजिलो पहुँचले समस्या झन् गम्भीर भएको छ। नैतिक, सामाजिक र स्वास्थ्यदृष्टिले प्रभावकारी रोकथामका उपाय अपनाउन अत्यावश्यक रहेको देखिन्छ।